Chủ nghĩa hiện thực là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Giới thiệu

Chủ nghĩa hiện thực là một hệ tư tưởng và phương pháp tiếp cận có ảnh hưởng sâu rộng trong triết học, nghệ thuật, văn học, khoa học và chính trị. Về bản chất, chủ nghĩa hiện thực nhấn mạnh vào sự tồn tại của một thế giới khách quan, độc lập với ý thức của con người. Nó khẳng định rằng con người có thể nhận thức thế giới ấy thông qua các phương tiện như kinh nghiệm, lý trí, và phương pháp khoa học.

Trong lịch sử tư tưởng, chủ nghĩa hiện thực thường được xem là đối lập với các quan điểm mang tính lý tưởng hóa hoặc chủ quan, như chủ nghĩa duy tâm. Khác với những trường phái nhấn mạnh vào niềm tin, trực giác hoặc sự giải thích cá nhân, chủ nghĩa hiện thực cho rằng thực tại khách quan là nền tảng chung cho mọi nhận thức và hành động của con người.

Chủ nghĩa hiện thực không chỉ mang tính học thuật mà còn được vận dụng trong đời sống và hoạt động sáng tạo. Nó ảnh hưởng đến cách các nhà văn miêu tả xã hội, cách nhà khoa học lý giải hiện tượng tự nhiên, và cách nhà chính trị hoạch định chiến lược dựa trên lợi ích thực tế thay vì lý tưởng trừu tượng. Với tính chất xuyên ngành như vậy, chủ nghĩa hiện thực đóng vai trò trung tâm trong việc định hình thế giới quan hiện đại.

Chủ nghĩa hiện thực trong triết học

Trong triết học, chủ nghĩa hiện thực (philosophical realism) là quan điểm cho rằng thực tại tồn tại độc lập với nhận thức, ngôn ngữ hoặc mô hình tâm trí của con người. Nói cách khác, những gì chúng ta quan sát, đo lường hoặc nghiên cứu – từ vật thể vật lý đến khái niệm trừu tượng – đều có tồn tại thực sự, ngay cả khi không có ai quan sát chúng.

Có nhiều nhánh của chủ nghĩa hiện thực triết học được phân biệt theo đối tượng mà nó áp dụng:

• Hiện thực bản thể học (ontological realism): khẳng định rằng các thực thể như số, tập hợp, vật chất, không gian và thời gian có tồn tại thực.
• Hiện thực nhận thức luận (epistemological realism): cho rằng tri thức có thể phản ánh thực tại khách quan, và việc nhận thức không hoàn toàn lệ thuộc vào chủ thể nhận thức.
• Hiện thực khoa học (scientific realism): tin rằng các lý thuyết khoa học, ngay cả những lý thuyết về các thực thể không thể quan sát trực tiếp, như electron hay hố đen, phản ánh chính xác thực tại.
• Hiện thực đạo đức (moral realism): xem các giá trị đạo đức như công bằng, trung thực là khách quan và tồn tại độc lập với cảm xúc hoặc văn hóa.

Ví dụ, một nhà hiện thực khoa học sẽ cho rằng nguyên tử tồn tại thực sự, không chỉ là một mô hình hữu ích để giải thích phản ứng hóa học. Tương tự, nhà hiện thực đạo đức tin rằng hành vi giết người là sai trái trong mọi bối cảnh, không phụ thuộc vào chuẩn mực xã hội hay cá nhân.

Một số triết gia tiêu biểu ủng hộ chủ nghĩa hiện thực bao gồm Aristotle (với học thuyết bản thể), Thomas Aquinas (kết hợp tư tưởng Kitô giáo và Aristotle), Karl Popper (người ủng hộ hiện thực phê phán), Hilary Putnam và Michael Devitt. Nhiều quan điểm hiện thực hiện nay được phân tích sâu hơn tại Stanford Encyclopedia of Philosophy.

Chủ nghĩa hiện thực trong văn học

Chủ nghĩa hiện thực trong văn học (literary realism) là phong trào xuất hiện vào thế kỷ 19 tại châu Âu như một phản ứng chống lại chủ nghĩa lãng mạn. Thay vì lý tưởng hóa con người và thế giới, văn học hiện thực cố gắng tái hiện cuộc sống hàng ngày một cách trung thực, chi tiết và khách quan. Tác phẩm hiện thực thường tập trung vào tầng lớp trung lưu hoặc lao động, phản ánh các vấn đề xã hội như nghèo đói, phân biệt giai cấp, bất công và đạo đức xã hội.

Những đặc điểm nổi bật của văn học hiện thực bao gồm:

• Mô tả chính xác môi trường sống, nghề nghiệp, ngôn ngữ và hành vi của nhân vật
• Nhân vật có chiều sâu tâm lý, phát triển theo dòng sự kiện
• Tránh sử dụng yếu tố kỳ ảo, thần thoại hoặc biểu tượng trừu tượng
• Chủ đề thường xoay quanh các xung đột xã hội và đạo đức thực tế

Các tác giả tiêu biểu trong phong trào hiện thực châu Âu có thể kể đến Honoré de Balzac với bộ truyện La Comédie Humaine, Gustave Flaubert với Madame Bovary, Charles Dickens với Oliver Twist, và Leo Tolstoy với Chiến tranh và Hòa bình. Ở Việt Nam, văn học hiện thực phát triển mạnh vào đầu thế kỷ 20 với các nhà văn như Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, và Nam Cao, nổi bật với các tác phẩm phê phán xã hội phong kiến và thực dân.

Chủ nghĩa hiện thực trong văn học đặt nền móng cho nhiều xu hướng phát triển sau này như chủ nghĩa tự nhiên (naturalism), hiện thực phê phán (critical realism), và hiện thực xã hội chủ nghĩa. Nó cũng góp phần quan trọng trong việc định hình lối viết hiện đại, khi người viết tiếp cận thế giới bằng con mắt phân tích xã hội, không lệ thuộc vào cảm hứng thuần túy.

Chủ nghĩa hiện thực trong nghệ thuật thị giác

Chủ nghĩa hiện thực trong nghệ thuật thị giác là phong trào nảy sinh vào giữa thế kỷ 19, đặc biệt tại Pháp, như một phản ứng đối với sự lãng mạn hóa và tượng trưng trong mỹ thuật. Họa sĩ hiện thực mô tả con người và sự vật một cách chính xác như chúng hiện hữu trong thực tế, không tô vẽ, không lý tưởng hóa.

Đặc trưng của nghệ thuật hiện thực gồm:

• Chủ đề đời thường như lao động, nông thôn, gia đình, đô thị
• Kỹ thuật miêu tả chính xác hình khối, ánh sáng, chất liệu
• Phê phán xã hội qua các hình ảnh sinh hoạt thực tế

Các họa sĩ tiêu biểu có thể kể đến Gustave Courbet – người đi đầu phong trào hiện thực Pháp với tác phẩm The Stone Breakers; Jean-François Millet với The Gleaners – mô tả phụ nữ nhặt lúa sau mùa gặt; và Ilya Repin với các tác phẩm về đời sống nông dân Nga. Ngoài ra, phong trào hiện thực Xô Viết (Socialist Realism) trong thế kỷ 20 cũng có ảnh hưởng lớn đến nghệ thuật thị giác ở các nước xã hội chủ nghĩa.

Ngày nay, chủ nghĩa hiện thực tiếp tục phát triển trong các phong cách như quang thực (photorealism) và siêu thực (hyperrealism), sử dụng kỹ thuật cao để tái tạo hình ảnh với độ chính xác tuyệt đối. Các xu hướng này kết hợp giữa mỹ thuật truyền thống và công nghệ hiện đại để thể hiện sự thật thị giác dưới hình thức mới.

Chủ nghĩa hiện thực trong chính trị và quan hệ quốc tế

Trong lĩnh vực chính trị và quan hệ quốc tế, chủ nghĩa hiện thực (political realism hoặc realism in international relations) là một học thuyết lý giải hành vi của các quốc gia dựa trên các yếu tố quyền lực, lợi ích quốc gia và trạng thái vô chính phủ của hệ thống quốc tế. Chủ nghĩa hiện thực cho rằng trong môi trường không có một quyền lực trung ương đủ mạnh để điều phối, các quốc gia hành động dựa trên nguyên tắc tự lực (self-help) để đảm bảo an ninh và tồn tại của chính mình.

Chủ nghĩa hiện thực chính trị tập trung vào ba tiền đề cơ bản:

• Hệ thống quốc tế là phi tập trung (anarchic), không có cơ quan quyền lực tối cao.
• Các quốc gia là tác nhân chính, hợp lý và tìm cách tối đa hóa lợi ích, đặc biệt là quyền lực và an ninh.
• Xung đột là không thể tránh khỏi do cạnh tranh tài nguyên, lợi ích và sự không tin tưởng lẫn nhau.

Có hai nhánh chính trong chủ nghĩa hiện thực quan hệ quốc tế:

Trường phái	Đặc điểm chính	Tiêu biểu
Chủ nghĩa hiện thực cổ điển	Nhấn mạnh bản chất ích kỷ và quyền lực của con người	Thucydides, Machiavelli, Morgenthau
Chủ nghĩa hiện thực cấu trúc (tân hiện thực)	Tập trung vào cấu trúc hệ thống quốc tế và phân phối quyền lực	Kenneth Waltz, John Mearsheimer

Ví dụ kinh điển cho tư duy hiện thực là cuốn The Prince của Niccolò Machiavelli, trong đó ông cho rằng nhà lãnh đạo cần thực dụng và sẵn sàng hy sinh đạo đức để bảo vệ quyền lực. Trong thế kỷ 20, Hans Morgenthau đã hệ thống hóa chủ nghĩa hiện thực thành học thuyết với sáu nguyên lý, nhấn mạnh rằng "chính trị là cuộc đấu tranh vì quyền lực".

Ngày nay, chủ nghĩa hiện thực vẫn là trường phái chiếm ưu thế trong phân tích chiến lược quốc tế, đặc biệt khi đề cập đến cạnh tranh giữa các cường quốc và chính sách đối ngoại dựa trên lợi ích quốc gia. Các học giả và nhà phân tích có thể tham khảo thêm tại Council on Foreign Relations.

Chủ nghĩa hiện thực trong khoa học

Trong triết học khoa học, chủ nghĩa hiện thực khoa học (scientific realism) là lập trường cho rằng các lý thuyết khoa học thành công mô tả thế giới một cách đúng đắn hoặc gần đúng. Theo quan điểm này, không chỉ các hiện tượng có thể quan sát được, mà cả các thực thể không thể quan sát như hạt cơ bản, trường lực hay sóng hấp dẫn cũng thực sự tồn tại.

Ba lập luận chính hỗ trợ chủ nghĩa hiện thực khoa học:

1. Lập luận thành công: Các lý thuyết khoa học như thuyết hấp dẫn, điện từ, cơ học lượng tử đã dự đoán và giải thích chính xác nhiều hiện tượng, chứng tỏ chúng phản ánh thế giới thực.
2. Lập luận từ tiến bộ: Lịch sử khoa học cho thấy lý thuyết ngày càng tiệm cận chân lý, dù có thể bị thay thế.
3. Lập luận về thực thể: Các mô hình lý thuyết như electron, DNA, hoặc lỗ đen tuy không thể quan sát trực tiếp, nhưng có bằng chứng gián tiếp cho thấy sự tồn tại.

Chủ nghĩa hiện thực khoa học đối lập với chủ nghĩa công cụ (instrumentalism), vốn cho rằng lý thuyết chỉ là công cụ để dự đoán kết quả thực nghiệm, không phản ánh thực tại. Ngoài ra, chủ nghĩa cấu trúc (structural realism) là nhánh trung gian cho rằng ta chỉ có thể biết được cấu trúc của thế giới, chứ không phải bản chất của thực thể.

Với vai trò cốt lõi trong khoa học hiện đại, chủ nghĩa hiện thực giúp hình thành nên lòng tin vào giá trị chân lý, khả năng kiểm chứng, và tính khách quan của nghiên cứu khoa học. Tài liệu chuyên sâu có thể tìm thấy trên ScienceDirect.

So sánh với các trường phái phi hiện thực

Chủ nghĩa hiện thực đối lập với nhiều trường phái triết học phủ nhận hoặc nghi ngờ sự tồn tại khách quan của thực tại. Các trường phái này được gọi là phi hiện thực (anti-realism), mỗi loại có cách tiếp cận và lập luận riêng:

• Chủ nghĩa duy tâm (idealism): Thực tại chỉ tồn tại trong ý thức hoặc do tinh thần tạo ra, tiêu biểu là triết học của Berkeley và Hegel.
• Chủ nghĩa hiện tượng (phenomenalism): Mọi phát biểu về vật thể vật lý có thể quy về các trải nghiệm cảm giác hoặc hiện tượng chủ quan.
• Chủ nghĩa cấu trúc xã hội (social constructivism): Sự thật và tri thức là sản phẩm của quá trình xây dựng xã hội, phụ thuộc vào ngôn ngữ, văn hóa và quyền lực.

Bảng sau tóm tắt một số điểm khác biệt:

Trường phái	Quan điểm về thực tại	Tiêu biểu
Hiện thực	Thực tại tồn tại khách quan, độc lập với nhận thức	Aristotle, Putnam
Duy tâm	Thực tại phụ thuộc vào tinh thần hoặc ý thức	Berkeley, Hegel
Cấu trúc xã hội	Sự thật là sản phẩm của bối cảnh xã hội	Foucault, Berger & Luckmann

Ảnh hưởng và di sản của chủ nghĩa hiện thực

Chủ nghĩa hiện thực để lại di sản sâu sắc trong nhiều lĩnh vực, từ tư tưởng triết học đến văn hóa, nghệ thuật và khoa học. Nó cung cấp nền tảng triết học cho phương pháp khoa học thực nghiệm, lý luận logic, và lập luận pháp lý khách quan. Trong nghệ thuật và văn học, nó giúp hình thành các chuẩn mực biểu hiện gần với đời sống, có giá trị lâu dài trong giáo dục, phản ánh và cải cách xã hội.

Hiện thực không ngừng được tái diễn giải và điều chỉnh trong các bối cảnh mới, từ hiện thực phê phán của các nhà Mác-xít phương Tây, đến hiện thực hậu hiện đại đặt lại vấn đề về tính ổn định của chân lý. Di sản lớn nhất của chủ nghĩa hiện thực chính là thúc đẩy con người tiếp cận thế giới bằng lý trí, bằng quan sát và bằng thái độ hoài nghi khoa học.

Những tranh luận đương đại

Trong thời đại hậu hiện đại, chủ nghĩa hiện thực phải đối mặt với nhiều thách thức lý thuyết. Một số học giả như Richard Rorty cho rằng khái niệm "chân lý" là tương đối, phụ thuộc vào văn hóa và ngôn ngữ. Các lý thuyết như hậu cấu trúc, thuyết diễn ngôn hay thuyết đại diện đều đặt lại câu hỏi về khả năng nắm bắt thực tại một cách khách quan.

Đồng thời, một số học giả như Bhaskar và Roy Bhaskar phát triển chủ nghĩa hiện thực phê phán (critical realism) như nỗ lực dung hòa giữa tính khách quan của thực tại và tính xã hội của tri thức. Quan điểm này thừa nhận rằng mặc dù thực tại tồn tại khách quan, nhưng tri thức về thực tại luôn bị điều kiện hóa bởi lịch sử, văn hóa và cấu trúc xã hội.

Trong khoa học xã hội và nhân văn, tranh luận về hiện thực và hậu hiện thực vẫn tiếp tục diễn ra, đặc biệt trong bối cảnh thông tin số, truyền thông đại chúng và sự phát triển của trí tuệ nhân tạo. Chủ nghĩa hiện thực ngày nay không còn là một khối thống nhất mà đã phân hóa thành nhiều hướng tiếp cận linh hoạt và đa chiều.

Tài liệu tham khảo

1. Loux, M. J. (2001). Metaphysics: A Contemporary Introduction. Routledge. ISBN: 9780415261254.
2. Putnam, H. (1981). Reason, Truth and History. Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511625251
3. Stanford Encyclopedia of Philosophy. “Realism.” https://plato.stanford.edu/entries/realism/
4. Leitch, V. B. (2010). The Norton Anthology of Theory and Criticism. W.W. Norton & Company.
5. Council on Foreign Relations. “International Relations Theories.” https://www.cfr.org
6. ScienceDirect. “Scientific Realism.” https://www.sciencedirect.com/topics/philosophy/scientific-realism
7. Oxford Art Online. “Realism in Visual Arts.” https://www.oxfordartonline.com